Το καταγεγραμμένο, σε έρευνες, υψηλό επίπεδο χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στην Κύπρο ακόμη και ανάμεσα στους νέους αποτελεί ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα καθώς οδηγεί σε μισθολογική ανισότητα και επηρεάζει το βιοτικό επίπεδο. Με βάση έρευνα του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου (ΤΕΠΑΚ) και της εταιρείας ερευνών Insights Market Research (IMR Cyprus), η οποία διεξήχθη ανάμεσα σε 600 άτομα ηλικίας 25 με 65 ετών, λιγότερο από το 40% των ερωτηθέντων μπορούν να θεωρηθούν γνώστες των χρηματοοικονομικών.
Έρευνα του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), έδειξε ότι τα χρηματοοικονομικά εγγράμματα άτομα έχουν διπλάσιες πιθανότητες εργοδότησης, σε σχέση με χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα. Επίσης, έχουν σχεδόν τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να κερδίσουν μισθούς υψηλότερους από τον διάμεσο μισθό και τείνουν να έχουν καλύτερο βιοτικό επίπεδο. Επιπλέον η έλλειψη γνώσης χρηματοοικονομικών οδηγεί σε μειωμένη χρήση υπηρεσιών ηλεκτρονικής τραπεζικής.
«Το e-banking αποτελεί τη σύγχρονη τραπεζική πρακτική, όπου η εξυπηρέτηση και οι συναλλαγές των χρηστών γίνονται ηλεκτρονικά μέσω του διαδικτύου», μας αναφέρει ο επίκουρος καθηγητής Χρηματοοικονομικών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου Παναγιώτης Ανδρέου. Η σωστή χρήση της υπηρεσίας e-banking προϋποθέτει ότι οι χρήστες είναι χρηματοοικονομικά εγγράμματοι.
Συγκεκριμένα, αυτό σημαίνει ότι γνωρίζουν τον κατάλληλο τρόπο ώστε να χρησιμοποιήσουν την υπηρεσία πρώτον αυτόνομα, σε συχνή βάση, χωρίς τη βοήθεια κάποιου τραπεζικού υπαλλήλου και δεύτερον ότι η υπηρεσία χρησιμοποιείται με υπεύθυνο τρόπο ώστε να καλύπτει τις τραπεζικές ανάγκες των χρηστών σε καθημερινή βάση.
«Η επαρκής γνώση οικονομικών εννοιών και η δεξιότητα αξιοποίησής τους αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο στη λήψη ορθών αποφάσεων, οι οποίες συνδέονται άμεσα με τη χρηματοοικονομική ευημερία των ενεργών πολιτών και την προστασία τους από οποιαδήποτε μορφή οικονομικής εκμετάλλευσης», προσθέτει ο κ. Ανδρέου και σημειώνει ότι «η κατανόηση του προβλήματος του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά στην περαιτέρω μόρφωση και προστασία των ενεργών πολιτών».
Τα στοιχεία
Από την παγκύπρια έρευνα ανάμεσα σε 600 άνδρες και γυναίκες (ηλικίας 25 με 65 ετών), από το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου (ΤΕΠΑΚ) και την εταιρεία ερευνών Insights Market Research (IMR Cyprus) προκύπτουν τα εξής στοιχεία:
– Το φαινόμενο του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού παρουσιάζεται εντονότερα στις γυναίκες, καταγράφοντας ένα χάσμα περίπου της τάξης του 10% ανάμεσα στα δύο φύλα
– Υπάρχει σημαντική διακύμανση του ποσοστού χρηματοοικονομικών εγγράμματων καταναλωτών στις κυπριακές τράπεζες. Για παράδειγμα, το ποσοστό χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού είναι γύρω στο 35% ανάμεσα στους πελάτες των δύο μεγαλύτερων τραπεζών, ενώ ξεπερνά το 50% ανάμεσα σε αυτούς της τρίτης και της τέταρτης μεγαλύτερης τράπεζας του τόπου.
– Περίπου το 38% των ερωτηθέντων είτε δεν έχουν λογαριασμό e-banking ή δηλώνουν πως έχουν αλλά τον χρησιμοποιούν πολύ σπάνια, ενώ περίπου το 23% τον χρησιμοποιούν σχεδόν καθημερινά και το υπόλοιπο ποσοστό του δείγματος δηλώνουν ότι τον χρησιμοποιούν με μέτρια συχνότητα. Αναλυτικότερα, περισσότεροι από 1 στους 3 καταναλωτές δείχνουν μια αποστροφή προς τη διεκπεραίωση των τραπεζικών τους συναλλαγών μέσω των υπηρεσιών e-banking, την ίδια στιγμή που οι κυπριακές τράπεζες τις προωθούν.
– Ανάμεσα σε όσους δηλώνουν ότι είτε δεν έχουν λογαριασμό e-banking είτε τον χρησιμοποιούν πολύ σπάνια, μόνο το 25% είναι χρηματοοικονομικά εγγράμματοι. Δηλαδή, το 75% αυτών των ερωτηθέντων είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα, καταγράφοντας ένα χάσμα της τάξης του 50%.
– Αντίθετα, ανάμεσα σε όσους δηλώνουν ότι χρησιμοποιούν το e-banking σχεδόν καθημερινά, το χάσμα περιορίζεται σημαντικά εφόσον μόνο το 56% είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι με το υπόλοιπο 44% να καταγράφονται ως χρηματοοικονομικά εγγράμματοι χρήστες. Συμπερασματικά φαίνεται ότι ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αυξάνει κατά 60% τις πιθανότητες τα άτομα να χρησιμοποιούν το e-banking σε συχνή βάση, όπως προκύπτει από τα στοιχεία της έρευνας.
Χάσμα στα φύλα
Σε άλλη έρευνα που διεξήγαγε επίσης ο κ. Ανδρέου σε συνεργασία με τον Dr Dennis Philip, το 2016 ανάμεσα σε 881 Κύπριους φοιτητές, φάνηκε ότι μόνο το 37% των ερωτηθέντων είναι χρηματοοικονομικά εγγράμματα άτομα και το 63% είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα. Εκτενέστερη ανάλυση των στοιχείων ανέδειξε ότι το φαινόμενο αυτό παρουσιάζεται εντονότερα στις γυναίκες. Συγκεκριμένα, τα ευρήματα καταδεικνύουν ότι το 71% των νεαρών γυναικών αντιμετωπίζει το πρόβλημα του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό ανάμεσα στους νεαρούς άνδρες δεν ξεπερνά το 55%.
Παρόμοια επίπεδα χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού καταγράφονται και από την έρευνα Standard and Poor’s το 2017, που τοποθετεί το ποσοστό του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στον γενικό πληθυσμό στο 35% και ανάμεσα στον γυναικείο πληθυσμό χαμηλότερα στο 31%.
Συνολικά, όλες οι μελέτες καταδεικνύουν πως ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα στον πληθυσμό της Κύπρου. Όσον αφορά το χάσμα μεταξύ των φύλων, ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός συντείνει στο μισθολογικό χάσμα για εργασία ίσης αξίας και περιορίζει τις επαγγελματικές ευκαιρίες και τις προοπτικές των ατόμων.
Τα παραπάνω υπογραμμίζουν τη σημασία αντιμετώπισης του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στην Κύπρο. Επιτακτική ανάγκη είναι να υπάρξει κατάλληλος σχεδιασμός από τους αρμόδιους φορείς για την αντιμετώπιση του προβλήματος, ειδικότερα προς όφελος των επαγγελματικών προοπτικών του γυναικείου πληθυσμού.
«Οι λύσεις στο πρόβλημα θα προκύψουν μέσα από πολιτικές και μέτρα που μπορούν να χαραχθούν από θεσμούς όπως είναι η επίτροπος για την Ισότητα των Φύλων, η κοινοβουλευτική Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Ίσων Ευκαιριών μεταξύ Ανδρών και Γυναικών, το Τμήμα Εργασιακών Σχέσεων του Υπουργείου Εργασίας, η Αρχή Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού και άλλοι θεσμοί», τόνισε ο κ. Ανδρέου.
Εμπόδιο για ηλεκτρονικές συναλλαγές
Όσον αφορά τα άτομα τα οποία κατέχουν επαρκώς τη χρηματοοικονομική αλφαβήτα διαφαίνεται τάση για χρήση υπηρεσιών e-banking. Αντίθετα, οι καταναλωτές τραπεζικών υπηρεσιών, οι οποίοι καταγράφονται ως χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι, επιδεικνύουν μια ισχυρή τάση αποστροφής προς τις υπηρεσίες e-banking. Η έλλειψη της χρηματοοικονομικής παιδείας αποτελεί αρνητικό παράγοντα προς την υιοθέτηση και χρήση των υπηρεσιών e-banking. Αυτό σημαίνει ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός των καταναλωτών επηρεάζει με αρνητικό τρόπο την ενεργή συμμετοχή τους στην ηλεκτρονική τραπεζική, η οποία αποτελεί πλέον τον βασικό δίαυλο παροχής άμεσων και φτηνών τραπεζικών υπηρεσιών. Επιπρόσθετα, τα χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα δεν έχουν τη στοιχειώδη γνώση και τις απαραίτητες δεξιότητες για να μπορέσουν αυτόνομα να χρησιμοποιήσουν την ηλεκτρονική τραπεζική. Με αποτέλεσμα ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός να επηρεάζει αρνητικά τις αποφάσεις των καταναλωτών στα χρηματοοικονομικά ζητήματα της καθημερινότητάς τους.
Απαραίτητη η στρατηγική αντιμετώπιση του φαινομένου
Για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, ο κ. Ανδρέου αναφέρει ότι επιβάλλεται ο σχεδιασμός και η υλοποίηση «Εθνικής Στρατηγικής», που θα περιλαμβάνει τα εξής:
Αρχικά, την προώθηση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης σε τρία επίπεδα, με πρώτο την κρατική πρωτοβουλία. Αυτή η δράση θα περιλαμβάνει τον «προγραμματισμό και σχεδιασμό από το Υπουργείο Παιδείας για την προώθηση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης, τουλάχιστον στους μαθητές των γυμνασίων και των λυκείων μέσω της εισαγωγής ενός μαθήματος Βασικών Γνώσεων και Πρακτικής Χρηματοοικονομικής (Personal Finance), σε όλες τις κατευθύνσεις σπουδών», σημείωσε ο κ. Ανδρέου. Συγκεκριμένα, «το περιεχόμενο αυτού του μαθήματος θα δίνει τις απαραίτητες γνώσεις και μέσα από διάφορες πρακτικές εφαρμογές θα συμβάλλει στο να αναπτύξουν οι μαθητές την κατάλληλη στάση χρηματοοικονομικής συμπεριφοράς», πρόσθεσε. «Αυτό μπορεί να βοηθήσει τις επόμενες γενιές πολιτών να αποκτήσουν επαρκείς χρηματοοικονομικές γνώσεις και να αναπτύξουν τις αναγκαίες εκείνες χρηματοοικονομικές δεξιότητες που θα τους βοηθήσουν να επιτύχουν μακροχρόνια οικονομική ευημερία».
Επιπλέον, η κρατική πρωτοβουλία θα περιλαμβάνει και στοχευμένα προγράμματα από θεσμικούς φορείς. «Στην έρευνα που διεξήγαγα στους φοιτητές, προκύπτει το πολύ ανησυχητικό εύρημα ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός είναι πολύ πιο σοβαρός στις γυναίκες», τόνισε ο κ. Ανδρέου. Συγκεκριμένα, το 71% των γυναικών είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητες, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στους άνδρες είναι πολύ μικρότερο και δεν ξεπερνά το 55%. Το συγκεκριμένο εύρημα για τα κυπριακά δεδομένα είναι παρόμοιο με πολλές άλλες έρευνες που εξετάζουν το πρόβλημα του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού σε άλλες χώρες και τα αποτελέσματα των οποίων επιβεβαιώνουν ότι οι γυναίκες βρίσκονται επανειλημμένα σε πολύ χειρότερη θέση σε σχέση με τους άνδρες. «Είναι επιτακτική ανάγκη επομένως να υπάρξει συντεταγμένος προγραμματισμός και στοχευμένος σχεδιασμός των εκπαιδευτικών προγραμμάτων από τους αρμόδιους θεσμικούς φορείς προς όφελος των επαγγελματικών προοπτικών του γυναικείου πληθυσμού και της ενεργής δράσης τους στην κοινωνική ζωή» υπογράμμισε ο καθηγητής Χρηματοοικονομικών.
Επίσης, «μέσα από την ιδιωτική πρωτοβουλία τα διάφορα οργανωμένα σύνολα (π.χ. σύνδεσμοι καταναλωτών) καθώς και οι υπόλοιποι οργανισμοί (π.χ. τράπεζες) θα μπορούν με δικές τους πρωτοβουλίες και ενέργειες να προσφέρουν στους πελάτες τους ή ευρύτερα στο κοινό στο οποίο απευθύνονται κατάλληλα προγράμματα επιμόρφωσης και εργαστήρια πρακτικής άσκησης», συμπλήρωσε ο κ. Ανδρέου. «Τα παραπάνω στόχο θα έχουν να ενθαρρύνουν τις θετικές συνήθειες και τις σωστές συμπεριφορές που αναμένονται να κατέχουν τα χρηματοοικονομικά εγγράμματα άτομα μιας σύγχρονης κοινωνίας».
Τέλος, ο καθηγητής Χρηματοοικονομικών προτείνει τη σύσταση μιας ανεξάρτητης «Αρχής Ρύθμισης και Εποπτείας Χρηματοοικονομικών Πρακτικών και Συμπεριφορών» (κατ’ αντιστοιχία της «Financial Conduct Authority» του Ηνωμένου Βασιλείου που ξεκίνησε τη λειτουργία της το 2013), η οποία θα βασίζεται σε ένα εξελιγμένο μοντέλο αναγνωρίζοντας τόσο τα δεδομένα όσο και τις ιδιαιτερότητες του τόπου μας. Συγκεκριμένα, «αυτή η ανεξάρτητη αρχή θα ασχολείται με την ανάπτυξη και τη θέσπιση νομοθετικού πλαισίου με επίκεντρο την προστασία των καταναλωτών από προϊόντα που επηρεάζουν με οποιονδήποτε τρόπο τη χρηματοοικονομική τους ευημερία. Στη σύγχρονη εποχή, τέτοια χρηματοοικονομικά προϊόντα δεν προσφέρονται μόνο από τραπεζικά και ασφαλιστικά ιδρύματα, αλλά και από πολλές άλλες επιχειρήσεις και οργανισμούς που προσφέρουν πολλές από τις υπηρεσίες τους και μέσω του διαδικτύου».
Επιπτώσεις χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού:
- Μισθολογική ανισότητα
- Αποστροφή προς τις υπηρεσίες e-banking
- Αποδυνάμωση οικονομικής ευημερίας
- Αποσταθεροποίηση χρηματοπιστωτικού συστήματος
- Υψηλές πιθανότητες για οικονομική εκμετάλλευση
- Περιορισμός επαγγελματικών ευκαιριών
- Λανθασμένες επιλογές σε καθημερινά χρηματοοικονομικά ζητήματα
- Έλλειψη αυτονομίας χρήσης ηλεκτρονικών τραπεζικών συστημάτων
