Γράφει ο Ευάγγελος Ζαφειριάδης, μεταπτυχιακός φοιτητής στις Εγκληματολογικές και Ποινικές προσεγγίσεις της διαφθοράς, του οικονομικού και του οργανωμένου εγκλήματος.
Κατά το άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής Ε.Σ.Δ.Α.), απαγορεύονται τα βασανιστήρια και η απάνθρωπη είτε εξευτελιστική ποινή ή μεταχείριση του κρατουμένου κατά τέτοιον τρόπο. Βασανιστήριο (torture) είναι η απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση η οποία πραγματοποιείται με συγκεκριμένο τρόπο και για συγκεκριμένο σκοπό, όπως π.χ. η απόσπαση ομολογίας δια της βίας, και αποτελεί επιβαρυντική περίπτωση. Απάνθρωπη (inhuman treatment) θεωρείται η μεταχείριση που επιφέρει σοβαρή ψυχική ή σωματική οδύνη, αδικαιολογήτως και δολίως, χωρίς όμως να είναι ακραία σε ένταση ή οξύτητα. Εξευτελιστική, τέλος, (degrading treatment) είναι η μεταχείριση η οποία οδηγεί σε κατάφωρη ταπείνωση του ανθρώπου, είτε τον υποχρεώνει σε ενέργειες ενάντια στη θέληση ή τη συνείδησή του.
Μάλιστα, σύμφωνα με τη Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Ποινής, την οποία η χώρα μας κύρωσε με το Ν.1782/1988, βασανιστήρια είναι «κάθε πράξη με την οποία επιβάλλονται με πρόθεση σε ένα πρόσωπο σωματικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη». Για τη στοιχειοθέτηση της έννοιας των βασανιστηρίων απαιτείται «ψυχική ή ψυχολογική βία ή κακομεταχείριση που εκτελείται με μεθοδικότητα, δηλαδή με την εφαρμογή ειδικής τεχνογνωσίας από την πλευρά του δράστη ή με συστηματικότητα ως προς τη διάρκεια, την επανάληψη ή την εναλλαγή μέσων». Η απαγόρευση των βασανιστηρίων αναφέρεται σε οιαδήποτε επιβολή σωματικού ή ψυχικού πόνου με πράξη τρίτου, η οποία στοχεύει στην υποταγή της βουλήσεως του θύματος είτε τον εξευτελισμό του.
Με το άρθρο 13 Ε.Σ.Δ.Α., κατοχυρώνεται ο σεβασμός της αξιοπρέπειας των κρατουμένων, όσον αφορά στις συνθήκες εγκλεισμού τους, αλλά και η ασφάλειά τους εν γένει. Τα συμβαλλόμενα κράτη οφείλουν να διαμορφώνουν καταλλήλως τις φυλακές, ώστε να μην παρατηρείται το φαινόμενο του υπερπληθυσμού, ανεξαρτήτως οικονομικών δυσχερειών ή νομιμότητας της κράτησης. Η εκτέλεση μιας ποινής στερητικής της ελευθερίας αποτελεί μια δυσβάσταχτη διαδικασία για τους εγκλείστους και πολλές φορές έχει ως αποτέλεσμα την κατάργηση της ατομικότητας και τη δυσκολία στη συγκατοίκηση (εφόσον π.χ. παρατηρείται υπερπλήρωση σε κάποιο κελί), είτε μπορεί να προκύψει ανεπάρκεια σίτισης.
Bάσει του άρθρου 3 Ε.Σ.Δ.Α., μάλιστα, τα συμβαλλόμενα κράτη έχουν θετική υποχρέωση για τη λήψη των απαραίτητων μέτρων σχετικά με την αποτροπή των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης των κρατουμένων εν γένει. Βεβαίως, το ανωτέρω ζήτημα θα πρέπει να αντιμετωπίζεται και υπό το φως της αρχής της δίκαιης δίκης (άρθρου 6 παρ.1 Ε.Σ.Δ.Α.), καθώς ο δικαστής οφείλει να λαμβάνει υπόψη, κατά την αιτιολογία της απόφασης, όλα τα ουσιώδη, για την έκβαση της δίκης, στοιχεία. Το άρθρου 3 Ε.Σ.Δ.Α. αναφέρεται σε θεμελιώδες δικαίωμα κι επομένως η προστασία του είναι απόλυτη, βάσει και του άρθρου 15 παρ. 2 Ε.Σ.Δ.Α.
Από τη διάταξη του άρθρου 3 Ε.Σ.Δ.Α., επιπλέον, προκύπτει ότι προστατευτέο έννομο αγαθό, στην προκειμένη περίπτωση, είναι «αφενός..η σωματική και ψυχική ακεραιότητα και υγεία του ατόμου..και αφετέρου.. η ανθρώπινη αξιοπρέπεια». Μάλιστα, στο προοίμιο του 13ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της Ε.Σ.Δ.Α. έγινε για πρώτη φορά λόγος για «εγγενή αξιοπρέπεια» όλων των ανθρώπινων όντων.
Για να πληρούνται οι όροι του άρθρου 3 Ε.Σ.Δ.Α., θα πρέπει να υφίσταται «ένας ελάχιστος βαθμός σοβαρότητας», για να μπορεί μια πράξη να χαρακτηρισθεί τουλάχιστον εξευτελιστική, τηρουμένης της αρχής της αναλογικότητας. Το ελάχιστο αυτό όριο αποτελεί συνάρτηση του συνόλου των δεδομένων μιας υπόθεσης, στο πλαίσιο πάντοτε του ελέγχου συμβατότητας των συνθηκών κράτησης με το άρθρο 3 Ε.Σ.Δ.Α.
Για παράδειγμα, ακόμη κι αν πληρούται το minimum του προσωπικού χώρου που θα πρέπει να διαθέτει κάθε κρατούμενος, δηλαδή 3-4 τ.μ., υπάρχει περίπτωση να παραβιάζεται το άρθρο 3 Ε.Σ.Δ.Α., εφόσον δεν τηρήθηκαν κάποια άλλα μέτρα, όσον αφορά στις συνθήκες ενδιαίτησης των εγκλείστων στα καταστήματα κράτησης. Εξαρτάται, δηλαδή, «από τη φύση και το περιεχόμενο της μεταχείρισης, τον τρόπο που έλαβε χώρα, τη διάρκειά της, τις σωματικές ή πνευματικές επιπτώσεις της και πολλές φορές και το φύλο, την ηλικία, την κατάσταση υγείας του θύματος», ακόμη και την εθνικότητα .
Τυχόν υπέρβαση του επιπέδου οδύνης και ψυχικού άλγους κατά την κράτηση (ηθική βλάβη) συνεπάγεται παραβίαση του άρθρου 3 Ε.Σ.Δ.Α. Παρ’ όλα αυτά, δεν απαιτείται πάντοτε πρόθεση προς ταπεινωτική μεταχείριση του θύματος, καθώς, ούτως ή άλλως, μία τέτοια κατάσταση είναι πολύ πιθανό να δημιουργήσει στους εγκλείστους αισθήματα απελπισίας ή ακόμη και φόβου, κάμπτοντας τις φυσικές και ηθικές τους αντιστάσεις. Οι εκάστοτε αρμόδιες αρχές οφείλουν να αξιολογούν επαρκώς ισχυρισμούς των κρατουμένων για τυχόν κακομεταχείρισή τους ή εν γένει προσβολή ατομικών δικαιωμάτων και να διενεργούν κατά περίπτωση έρευνα ή άσκηση δίωξης.
Τέλος, με το άρθρο 3 Ε.Σ.Δ.Α., τα συμβαλλόμενα μέρη υποχρεούνται να διαμορφώνουν το σωφρονιστικό τους σύστημα ούτως ώστε να παρέχεται η «προσήκουσα» ιατρική περίθαλψη, η οποία κατοχυρώνεται και στο άρθρο 27 παρ.1 του Σωφρονιστικού Κώδικα. Για να θεωρηθεί, ωστόσο, βάσιμος τυχόν ισχυρισμός περί ανεπαρκούς ιατρικής φροντίδας, θα πρέπει να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις, όπως η περίπτωση των ηλικιωμένων ατόμων, των αναπήρων, των ψυχικά ασθενών, των εξαρτημένων από ουσίες ή των φορέων μεταδοτικών ασθενειών (π.χ. AIDS).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γαλανού, Μ. σε Κοτσαλή, Λ. (2014). «Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ποινικό Δίκαιο, Ερμηνεία και εφαρμογή των άρθρων 1-10 ΕΣΔΑ», Νομική Βιβλιοθήκη, 75 επ.
Δαγτόγλου, Π. (2004). Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, 3η έκδοση, Αντ. Ν. Σάκκουλας.
Κατσογιάννου, Μ. (2020). «Ποινικό Δίκαιο και Σωφρονιστικό Σύστημα, Νεότερες Εξελίξεις, Ημερίδα Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου», Ποινικά, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα.
Σατλάνης, Χ. (2018). Εισαγωγή στην Ποινική Δικονομία, Νομική Βιβλιοθήκη.
Πρόσφατες αποφάσεις ΕΔΔΑ
D.S. κατά Ελλάδας της 30.11.2023 (αριθ. προσφ. 2080/19)
M.L. κατά Ελλάδας της 23.11.2023 (αριθ. προσφ. 8386/20)
T.B. κατά Ιταλίας, της 16.11.2023 (αριθ. προσφ. 18911/17, 18941/17 και 18959/17) και W.A. κ.α. κατά Ιταλίας (αριθ. 18787/17)
Vukušić κατά Κροατίας της 14.11.2023 (αριθ. προσφ. 37522/16)
S.S. κ.α. κατά Ουγγαρίας, της 12.10.2023 (αριθ. προσφ. 56417/19 και 44245/20)
E.F. κατά Ελλάδας της 05.10.2023 (αριθ.προσφ. 16127/20)
Shahzad κατά Ουγγαρίας (αριθ. 2) της 05.10.2023 (αριθ. προσ. 37967/18)
Ghazaryan και Bayramyan κατά Αζερμπαϊτζάν της 05.10.2023 (αριθ. προσφ. 33050/18)
El–Asmar κατά Δανίας της 03.10.2023 (αριθ. προσφ. 27753/19)
